Zeventig jaar zou hij zijn geworden op 23 maart. Nils-Aslak Valkeapää (1943 – 2001) is een van de meest invloedrijke Samische kunstenaars ooit.
Valkeapää (ook bekend onder de naam Áillohaš) was dichter, componist, uitvoerend artiest en schilder. En je kunt zijn werk het best in zijn heelheid begrijpen, betoogt Harald Gaski in een heel goed artikel op de site van de Stiftelsen Lásságámmi, de stichting die het geestelijk erfgoed van de kunstenaar beheert.
Tot zijn bekendste werken horen de boeken Beaivi, áhčažan (waarvoor hij in 1991 de hoogstaande Nordisk Råds Litteraturpris kreeg) en de zogenaamde vogelsymfonie Goasse dušše (waarvoor hij een prijs kreeg bij de internationale radiowedstrijd Prix Italia in 1993). Hij vernieuwde de Samische muziek en wist nieuwe interesse voor de joik te wekken in een tijd dat de joik bijna verdwenen was.
Hij schreef ook het toneelstuk Ritnoaivi ja nieguid oaidni (“De met rijm behaarde en de droomziener”). Dit toneelstuk is sterk geïnspireerd op traditionele Japanse Noh-stukken. Een versie van dit toneelstuk werd eerst in Japan opgevoerd, al in 1995, voordat het Samische theater Beaivváš het begon op te voeren in 2007.
Ter gelegenheid van het jubileum geeft de Stiftelsen Lásságámmi een kunstkalender en een cd met de theatermuziek van Ritnoaivi ja nieguid oaidniuit. Slim genoeg deden ze dat al in november, zodat de kerstman ze ook in kon slaan. Zowel de kalender als de cd lagen onder onze kerstboom.
Naar de wc gaan is nog nooit zo leuk geweest nu daar een kalender hangt met zowel een tekening als een gedicht als een maandaanduiding in maar liefst 5 Samische talen (en, lekker pesterig, niet in het Noors), en plaatjes om aan te geven in welk maankwartier we leven. En de cd in de auto, op weg naar mijn werk kan ik hem precies een keer helemaal horen.
“Inspired by the classical Noh theatre, Valkeapää chose the form of a dream play – wherein a young rendeer herder is visited in a dream by a sage from ancient times. The sage imparts forgotten wisdom to the young man, and paints a vision of chaos and destruction lest Man forgets that he is but a tiny part of the Universe and that he is subordinate to Nature.” Zo staat het ronkend op de hoes.
Ik had eerlijk gezegd verwacht dat ik nu eindelijk zelf Sápmi’s grote bard zou horen. Er staan wel een paar recitaties uit zijn boeken op YouTube, maar daar naar luisteren breng ik slecht op. Die hoop was naïef. Natuurlijk zijn het acteurs van Beaivváš die Valkeapääs teksten ten gehore brengen. Het klinkt allemaal technisch goed, soms wat overdreven mysterieus naar mijn smaak, en wat veel van hetzelfde. Jammer vind ik dat er zo weinig tekst te horen is. Dat past misschien goed in de totale opleving van een theatervoorstelling, maar minder als je alleen de cd hebt om naar te luisteren.
Vandaag is trouwens de “elandgevaarlijkste” dag van het jaar. Op 9 januari zijn in Noorwegen gemiddeld de meeste botsingen van overstekende elanden met rijdende auto’s. Dan loopt het vaak slecht af met zowel eland als autobestuurder.
En ik ben dankbaar dat ik ook vandaag weer veilig thuis ben gekomen. Luisterend naar rijmbehaarden en spiedend naar grote donkere gevaarten in de berm. En af en toe schrikkend van plotselinge dynamiek op de cd.
Een deskundige vertelde in Nordlys dat zachte sneeuw en volle maan de beesten naar de weg lokken. Door de zachte sneeuw kunnen ze beter bij de weg komen. Door de volle maan kunnen ze simpelweg beter zien waar eten is en zijn ze een groter gedeelte van de dag actief.
Maar hoezo, het is toch helemaal geen volle maan? De kunstkalender weet het beter: het is juist boares mánnu, “oude maan”, Last Quarter.
Als je moet kiezen, zou ik zeggen: ga voor de kunstkalender.
Onze herdichting van Eanan uit Beaivi, áhčažan .