Henrik Ibsen belegen en niet meer van deze tijd?
Niet als je vertaalster Sherin A. Wahab hoort spreken. Zij en collega Randa Hakim vertalen twee toneelstukken van Ibsen naar zowel het standaard-Arabisch als het Egyptisch. Het gaat om het beroemde Et Dukkehjem (Een poppenhuis) en En folkefiende (Een vijand van het volk). Wahab vertelde daarover tijdens de internationale Ibsenconferentie in Tromsø.
En folkefiende wordt nu naar acht talen vertaald.
De Egyptische Wahab is in Noorwegen opgegroeid en afgestudeerd aan de Universiteit in Oslo. Nu woont en werkt ze in Caïro. Ze was betrokken bij de opvoering van Ibsens Peer Gynt in Giza, ter gelegenheid van Ibsens honderdste sterfjaar in 2006. Wahab en Hakim vertaalden eerder Knut Hamsuns Sult (Honger) naar het Arabisch en Egyptisch.
Standaard-Arabisch is de officiele taal in de hele Arabische wereld. De talen van de afzonderlijke landen, zoals Egyptisch, zijn daar van afgeleid. Die talen zijn veel meer spreektaal en onderling erg verschillend.
Veel van Ibsens werk is al lang vertaald in het Arabisch. Maar dan meestal via het Engels en soms via meerdere talen. Dat heeft geleid tot fouten en onnauwkeurigheden. Een directe vertaling uit het Noors is dus nodig. Daarbij is een uitdaging dat niet alleen de tekst, maar ook de 19e-eeuwse Noorse cultuur begrijpelijk moet worden voor Egyptische lezers. De betekenis van een woord moet soms worden uitgelegd, liefst subtiel in de tekst en niet met voetnoten. En dan verandert de Egyptische taal zelf ook nog voortdurend.
In Et dukkehjem breekt de eerst kinderlijk lijkende hoofdpersoon Nora uiteindelijk los uit haar huwelijk, als dat een grote leugen blijkt te zijn. In de loop van het stuk wordt ze – nu even heel kort door de bocht en niet alle critici zijn het eens met deze interpretatie – een zelfstandige vrouw die dapper een onzekere toekomst tegemoet gaat. In En folkefiende krijgt dokter Stockmann de hele stad tegen zich als hij ontdekt dat het water van de geneeskrachtige bronnen, de basis van hele economie van de stad, vervuild is. Ook dit even heel onsubtiel gezegd. Recent voerde Toneelgroep Maastricht het stuk op.
Wahab was in Caïro tijdens de revolutie in januari en februari 2011. Zij en Hakim vinden het heel interessant om En folkefiende te vertalen in deze tijd.
“Not only can we see the different personalities in Ibsen’s play popping up here and there, but also how people change colors, and how they let themselves be manipulated by a small group who knows exactly how to turn the truth upside down.”
Het Tahrirplein was vol met Nora’s, maar ook met de andere vrouwelijke personages in Et dukkehjem. Net als Nora maken Egyptische vrouwen een bewustwordingsproces door. Wahab ziet ook veel thema’s uit Bygmester Solness (Bouwmeester Solness) terug in de Arabische lente. Het gevecht tussen het oude en het nieuwe, de oude generatie die geen plaats wil maken voor de nieuwe generatie.
Bij het vertalen is het belangrijk elk personage en de ontwikkeling die hij/zij doormaakt te bestuderen. Dat helpt om de specifieke toon van het personage over te brengen. Nora gebruikt in het begin veel korte, kinderlijke woordjes. De groei die ze in de loop van het stuk doormaakt weerspiegelt zich in haar taalgebruik. Dit leidt tot uitdagingen voor de vertalers. Nora’s kinderlijke taal is vrij makkelijk naar het ‘lichte’ Egyptisch te vertalen, maar moeilijker naar het formelere Arabisch. Dit losten de vertalers op door in deze passages Modern Standaard-Arabisch te gebruiken. Het formele taalgebruik van Nora’s man Torvald Helmer en dokter Rank was juist makkelijker in het Arabisch te vertalen. In de Egyptische vertaling gebruikten ze een mengeling van Egyptisch en Modern Standaard-Arabisch om de toon van de heren goed over te brengen.
Lees ook over Ibsen vertalen in het Japans