Herostratos legde in 356 voor Christus de Artemis-tempel in Efeze in de as. Die tempel was een van de zeven wereldwonderen. Zijn drijfveer was de wens om gezien en herinnerd te worden. Herostratus werd ter dood gebracht en van de autoriteiten mocht niemand zijn naam nog noemen.

Maar hij werd niet vergeten, hij slaagde in zijn opzet, want ook nu wordt het begrip “herostratische beroemdheid” nog gebruikt.

Zucht naar eeuwige beroemdheid, afgunst door iemand die zelf middelmatige talenten heeft. Zulke motieven zagen klassieke schrijvers achter Herostratos’ wandaad. Bovendien was de vernietiging van de prachtige tempel een soort kunstwerk in zichzelf, de uitdrukking van een gitzwarte en negatieve esthetiek. Het mooiste op aarde vernietigen is gruwelijk, zinloos maar ook fascinerend.

Om te begrijpen waarom Anders Behring werd zoals hij werd en kon doen wat hij deed op 22 juli 2011, onderzocht Aage Storm Borchgrevink een veelheid aan bronnen. Onder andere gebruikt hij voorbeelden uit de klassieke geschiedenis en de wereldliteratuur. Hij ziet bijvoorbeeld overeenkomsten tussen de zelfuitgenoemde ridder justitiarius Andrew Berwick, die in zijn decoreerde uniform de wereld zal redden, en de fictieve, zelfingebeelde ridder uit het werk van Cervantes. Don Quichot. Ook ziet hij overeenkomsten tussen de film Avatar en het verlangen van Breivik om iets als “zijn eigen avatar te worden”.

Borchgrevink maakte ook gebruik van rapporten van een centrum voor kinder- en jeugdpsychiatrie, van de kinderbescherming en van een rechtszaak tussen de jonge Anders’ vader en moeder. Het huwelijk tussen diplomaat Jens Breivik en Wenche Behring hield op toen Anders anderhalf jaar oud was, en Wenche verhuisde terug naar Oslo met Anders en zijn oudere halfzus. Buren en later ook het centrum waren zeer bezorgd over de relatie tussen de moeder en haar zoon. Ze zagen een moeder die het ene moment een bijna symbiotische relatie met haar zoon heeft en hem het volgende ogenblik openlijk dood wenst. Ze adviseerden uithuisplaatsing, een advies dat in die tijd niet vaak werd gegeven. De rechter besloot echter toch dat de moeder en niet de vader de zorg kreeg voor de jongen.

De auteur interviewde ook voormalige klasgenoten en vrienden. We volgen in het boek Anders door zijn kinderjaren en als jongere en later volwassene. Daarmee wordt het boek veel meer dan alleen een biografie, maar ook een beschrijving van het land en de hoofdstad in de laatste decennia. De jaren op de prestigieuze school, waar hij uit de toon viel tussen kinderen uit een hogere klasse. Als tagger, graffitispuiter, wist hij respect te verwerven. Bij die grafitti ging het, typisch genoeg, niet om schoonheid, maar vooral om je naam op zo veel mogelijk, liefst moeilijk bereikbare plaatsen, te spuiten. Zijn grafittinaam was Morg, de naam van een sadistische beul uit een beroemde stripserie. De esthetiek van de vernietiging. Anders cv-buildend in de jongerenafdeling van de behoorlijk rechtse Vooruitgangspartij, en aan de gang met bedrijfjes die een voor een mislukken. Behalve het bedrijf dat vervalste diploma’s levert, met steun van zijn moeder. Anders die bijna al zijn tijd gebruikt achter de computer in zijn jongenskamer met het spel World of Warcraft, ondertussen werkend aan zijn ‘compendium’. Een veelheid aan avatarts, e-mailadressen, dekmantels.

We volgen ook een aantal jongeren en volwassenen die zich die vrijdag 22 juli op Utøya bevinden, nog geheel onwetend van wat er die middag gaat gebeuren. Jongeren die zich brak uit hun slaapzak hijsen, of die juist al uren politiek aan het discussieren zijn. De mevrouw van de eerste hulp die die nacht een meisje moest troosten dat gestoken was door een mug. Bano Rashid die graag haar laarzen uitleent als Gro Harlem Brundland aankomt op het drassige eiland. Van een paar weten we dat ze het gaan overleven, en van een paar weten we dat ze dat niet gaan doen. Stuk voor stuk hebben ze een boeiende geschiedenis en beweegredenen om zich aangetrokken te voelen tot het gedachtengoed van de AUF – en elk hun eigen psychische wegen naar het beroemde jaarlijkse zomerkamp op het eiland.

Had 22 juli voorkomen kunnen worden als er beter voor de jonge Anders was gezorgd? Borchgrevink denkt van wel. Hij vertelt dat hij door het werk aan dit boek 22 juli niet langer ziet als een politieke daad. Veel meer zijn de terreurdaden volgens hem het gevolg van gebrek aan zorg in het gezin, het overgaan van slechte gehechtheidspatronen van generatie op generatie – de moeder was in haar jeugd ook mishandeld – en het daar uit voortkomende lijden op individueel niveau. Daaruit verklaart hij het totale gebrek aan empathie en de enorme geldingsdrang.

Aage Storm Borchgrevink (1969) schreef eerder over onder andere de conflicten in de Balkan en de Kaukasus. In 2004 won hij de Ossietsky-prijs van de Noorse afdeling van PEN voor zijn inzet voor de vrijheid van meningsuiting.

Je merkt de hele tijd dat hier een ervaren schrijver en researcher aan het werk is. Ook een die dingen durft te publiceren waar andere media over zwegen. Hij citeert uit vertrouwelijke rapporten van het centrum voor kinder- en jeugdpsychiatrie, tegen de wens van Breiviks moeder. Normaliter wil je de persoonlijke levenssfeer van onschuldigen niet aantasten, maar voor Borchgrevink is het belangrijker om beter te begrijpen hoe de moordenaar van 77 mensen tot zijn daden is gekomen. In zijn ogen moet de openbaarheid in dit geval zwaarder wegen dan het recht op privacy van familieleden.

Dit boek werd in 2012 genomineerd voor de prestigieuze Brageprijs, maar won hem om onbegrijpelijke redenen niet. Het is het meest inzichtgevende boek over 22 juli dat ik ken. Zonder meer het beste boek dat ik het afgelopen jaar heb gelezen.

Aage Storm Borchgrevink: En norsk tragedie. Anders Behring Breivik og veiene til Utøya. Gyldendal, 2012.